همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: ایران ۱۱ درصد از بزرگترین دریاچه دنیا را در مالکیت خود دارد. پژوهشگر و عضو هیات علمی «موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور» و عضو کمیسیون‌های بین المللی مدیریت اکوسیستم‌ها (CEM) منطقه غرب آسیا و اقیانوس هند درباره مخاطرات دریای خزر به همشهری می‌گوید: دریای خزر تنوع زیستی منحصر به فردی دارد، این دریا و زیستگاه‌های پیرامون آن به عنوان میزبان گونه‌های بومی و مهاجر ارزشمندی است که متاسفانه بسیاری از آنها به دلیل فعالیت‌های انسانی و تغییرات محیطی، در معرض تهدید جدی قرار گرفته‌اند. از میان گونه‌های شاخص این زیست‌بوم که انحصاری و بوم زاد (اندمیک) هستند، می‌توان به فک خزری (تنها پستاندار دریای خزر و یکی از کوچک‌ترین گونه‌های فک در جهان)، ماهیان خاویاری، کپور وحشی، کفال طلایی، کلمه و ماهی سفید اشاره کرد. بسیاری از این گونه‌ها نقش مهمی در چرخه زیستی دریا و همچنین اقتصاد شیلاتی ایفا می‌کنند. پرندگان مهاجر زمستان گذران مانند فلامینگو و پلیکان سفید نیز که در زیستگاه‌های تالابی زندگی می‌کنند در وضعیت مناسبی قرار ندارند.
«فریدون عوفی» با تاکید بر اینکه مخاطرات زیست محیطی در دریای کاسپین، متاثر از مجموعه‌ای از فعالیت‌های انسانی است، می‌گوید: فوک خزری به دلیل شکار غیرقانونی برای پوست و چربی، گرفتار شدنشان در تورهای ماهیگیری، کاهش منابع غذایی در رقابت با گونه مهاجم شانه‌دار خزری، انتقال بیماری از حیوانات اهلی و البته تغییر اقلیم به شدت در معرض خطر انقراض قرار گرفته است. سایر گونه‌ها نیز درگیر صید بی‌رویه، قاچاق خاویار، کاهش آب ورودی رودخانه‌های در مسیر تخم‌ریزی ماهیان خاویاری، سدسازی بی‌شمار روی رودخانه‌ها به ویژه ولگا و اورال و همچنین ورود انواع آلودگی‌های نفتی، فاضلاب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری هستند. تخریب زیستگاه‌های تالابی و شکار پرندگان و صید ماهیان مهاجری که قصد تخم‌ریزی در بالادست رودخانه‌های آب شیرین دارند، نفوذ و گسترش گونه مهاجم تاثیرات منفی بر ذخایر آبزیان داشته است.
فریدون عوفی که اخیرا موفق به دریافت جایزه ویژه در سومین دوره رقابت علمی بین‌المللی Frontiers Planet Prize شد، اولویت‌های فوری برای بهبود وضعیت زیست‌محیطی دریای خزر می‌گوید: دریای خزر در آستانه بحران اکولوژیک قرار دارد. برای جلوگیری از فاجعه زیست‌محیطی، این اقدامات باید فوراً اجرایی شوند:
دریای خزر با مساحتی حدود ۳۷۰ تا ۳۸۵ هزار کیلومتر مربع و حدود ۷ هزار کیلومتر طول نوار ساحلی، بزرگترین دریاچه جهان است که بین پنج کشور ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان قرار دارد.
چهار اقلیم متفاوت قاره‌ای در شمال، نیمه استوایی مرطوب در جنوب، جلگه‌ای خشک در شرق و معتدل و گرم در غرب، پیرامون این دریای را احاطه کرده است.
دریای خزر به دلیل دسترسی به منابع و دخایر ارزشمند شیلاتی و ماهیگیری (مثل خاویار)، وجود ذخایر نفت و گاز (حدود ۵۰ میلیارد بشکه نفت) و نقش ترانزیتی و تجاری (کریدور شمال- جنوب) برای ایران اهمیت ویژه دارد.
برخورداری از ویژگی‌های منحصر به فرد در ابعاد سیاسی، اقتصادی، ارتباطی، فرهنگی، نظامی، ژئواستراتژیکی، زیست محیطی و حقوقی در تثبیت قدرت ملی و پیشبرد راهبرد دفاعی ایران نقش مهم و اثرگذاری را ایفاء می‌کند.
سهم تقریبی و غیر رسمی ایران از این دریا بر مبنای ماهیت دریاهای آزاد و حقوق دریاها، ۱۱ درصد کل مساحت است. بیش از ۹۰ رودخانه (شامل رودهای دائمی، فصلی و کوچک) از رشته‌کوه‌های البرز سرچشمه می‌گیرند و به دریای خزر می‌ریزند البته دبی بسیاری از آنها در فصل‌های کم‌بارش بسیار کم و بعضا خشک می‌شود.
دریای کاسپین، یکی از قدیمی‌ترین دریاچه‌های جهان محسوب می‌شود که بر اساس مطالعات زمین‌شناسی، بازمانده‌ای از اقیانوس تتیس (Tethys Ocean) است. حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال پیش بخشی از آن به‌صورت یک حوضه مسدود باقی ماند و به‌تدریج به دریای خزر امروزی تبدیل شد.
دریای کاسپین حدود ۴۰ هزار سال پیش بسیار بزرگ‌تر از امروز بوده و حتی به دریای سیاه متصل می‌شد. سرعت سریع نوسانات سطح تراز آب دریای خزر از ویژگی منحصر بفرد آن است، در واقع سرعت تغییرات آن بیش از ۱۰۰ برابر اقیانوس‌هاست.
این دریا از زمان تشکیل تا کنون بارها دچار نوسانات شده و آستانه تغییر سطح تراز آن طی دوره پایانی عصر یخبندان (حدود ۱۲ هزار سال پیش) تاکنون حدود ۱۵۰ متر برآورد شده است. از این دوره دریای کاسپین به شکل کنونی خود تثبیت شد؛ هرچند سطح تراز آن همچنان در نوسان است.
ارائه یک عدد دقیق و قطعی برای تعداد و مساحت کل دریاچه‌های طبیعی و انسان ساخت (مخازن و دریاچه‌های پشت سد) ایران به دلیل تعاریف مختلف از اندازه دریاچه و تفاوت در داده‌های منابع مختلف، غیرممکن است. چرا که این اعداد تقریبی هستند و با ساخت سدهای جدید و یا خشک شدن و کاهش سطح دریاچه‌ها تغییر می‌کنند.
بر اساس داده‌های معتبر و جمع‌بندی منابع و مستندات موجود، به طور تقریبی، ایران دارای حدود ۲۵۰ دریاچه طبیعی (با مساحت بیش از ۱ هکتار) و بیش از ۱۹۰ دریاچه مصنوعی (مخزن سد) است. ولی فقط تعداد بسیار محدودی از آنها (کمتر از ۵۰ عدد) مساحتی قابل توجه (بیش از ۱۰ کیلومترمربع) دارند.
عملکرد اکولوژیکی دریاچه‌های مصنوعی مخازن پشت سد هرگز با دریاچه‌های طبیعی برابری نمی‌کند و اغلب باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی شده‌اند. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن، در برگیرنده مجموعه‌ای از پدیده‌های زمین شناسی مناطق کوهستانی و آتشفشانی، یخچالی، جنگلی و جلگه‌ای، کویری و نمک‌زار، ساحلی دریایی و ... . است؛ به همین دلیل طیف متنوعی از دریاچه‌های منحصر به فرد با منابع آب شیرین و شور، دائمی و فصلی، کم عمق و عمیق تا بیش از ۱۰۰ متر، مناطق پست و کم ارتفاع تا ارتفاعات کوهستانی و آتشفشانی، و حتی دریاچه‌هایی با قدمت بیش از ۵۰۰۰ سال از دوران زمین شناسی را می‌توان در این سرزمین مشاهده کرد.
در کشوری مانند ایران که در کمربند خشک جهان قرار دارد، دریاچه‌ها تنها مخازن آب نیستند، بلکه قلب تپنده بوم سازگان، هویت اقلیمی و میراثی فرهنگی اند که اکنون بسیاری از آنها نفس‌های آخر را می‌کشند. متأسفانه امروز نام بسیاری از دریاچه‌های ایران با دریاچه خشک شده و یا دریاچه در خطر تخریب و نابودی گره خورده است. در دهه‌های اخیر بسیاری از دریاچه‌های ایران به شدت خشک‌شده یا به باتلاق و نمک‌زار تبدیل شده‌اند. دریاچه‌هایی نظیر ارومیه، در آذریایجان به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران نماد این بحران زیست محیطی است. این فهرست تلخ بسیار طولانی‌تر است: هامون‌های سیستان و بلوچستان، طشک، بختگان و ارژن و پریشان در فارس، گاوخونی در اصفهان، میقان در اراک و مجموعه آلماگل، آجیگل و آلاگل در گلستان به عنوان دریاچه- تالاب‌های ثبت در شده در فهرست تالاب‌های بین‌المللی (کنوانسیون رامسر) و دهها تالاب و دریاچه دیگر که یا کاملاً خشک شده‌اند یا در آستانه نابودی قرار دارند.