فهرست
با انقراض سلسله قاجار در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، ایران در وضعیت بحرانی به سر می‌برد:
هرج و مرج سیاسی پس از مشروطه
نفوذ روزافزون قدرت‌های خارجی (روس و انگلیس)
اقتصاد ویران شده و فقدان ارتش متمرکز
رضاخان میرپنج، افسر قزاق، با حمایت انگلیس و روشنفکران داخلی، در اسفند ۱۲۹۹ با کودتایی خونین به قدرت رسید. او ابتدا به عنوان وزیر جنگ و سپس نخست‌وزیر، مقدمات تأسیس سلسله جدید را فراهم کرد.
در ۹ آبان ۱۳۰۴، مجلس شورای ملی با فشار رضاخان، انقراض قاجار را اعلام کرد. مراحل این تحول شامل:
تشکیل مجلس مؤسسان (اکثریت نمایندگان با تهدید نظامی انتخاب شدند)
تغییر قانون اساسی برای انتقال سلطنت به خاندان پهلوی
تاجگذاری رسمی رضاخان با عنوان رضاشاه پهلوی در اردیبهشت ۱۳۰۵
رضاشاه با الهام از آتاتورک در ترکیه، پروژه نوسازی آمرانه را آغاز کرد:
الف) اصلاحات اداری و نظامی:
ایجاد ارتش مدرن یکپارچه (انحلال نیروهای محلی و عشایری)
تأسیس نظام وظیفه اجباری (۱۳۰۴)
تشکیل بوروکراسی متمرکز دولتی
ب) تحولات اقتصادی:
ساخت راه‌آهن سراسری (با مخالفت انگلیس که نفت جنوب را کنترل می‌کرد)
تأسیس بانک ملی ایران (۱۳۰۷)
ایجاد صنایع نوین مانند نساجی و سیمان
ج) تغییرات فرهنگی-اجتماعی:
کشف حجاب اجباری (۱۳۱۴)
تغییر لباس مردان به سبک غربی
تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳)
اصلاح تقویم (استفاده از گاهشماری شاهنشاهی)
سیاست خارجی رضاشاه در نوسان میان قدرت‌های جهانی شکل گرفت:
دوران اول (۱۳۰۴-۱۳۱۲): همکاری با بریتانیا
امضای قرارداد ۱۹۳۳ با شرکت نفت ایران و انگلیس
سرکوب جنبش‌های ضداستعماری در خوزستان
دوران دوم (۱۳۱۲-۱۳۲۰): گرایش به آلمان
استخدام کارشناسان آلمانی برای پروژه‌های صنعتی
افزایش سهم تجارت با آلمان به ۴۰% از کل تجارت خارجی
ساخت راه‌آهن توسط شرکت آلمانی “فیلیپ هولتسمان”
حکومت رضاشاه به شیوه‌ای نظام‌مند به حذف رقبا پرداخت:
الف) برخورد با گروه‌های اجتماعی:
عشایر:
تخته‌قاپوی اجباری (اجبار به اسکان)
مصادره سلاح‌های قبایل
تبعید رؤسای عشایر مانند صولت‌الدوله قشقایی
روحانیون:
محدودیت در فعالیت‌های سیاسی
کاهش نفوذ در نظام قضایی
بستن بسیاری از مدارس دینی
ب) ایجاد پلیس سیاسی (۱۳۱۵):
تأسیس اداره کل آگاهی (تحت نظارت مستشاران سوئدی)
گسترش شبکه جاسوسی در ادارات
استفاده از شکنجه سیستماتیک (اولین زندان سیاسی مدرن در قصر)
برنامه‌های اقتصادی رضاشاه تناقض‌آمیز بود:
دستاوردها:
افزایش درآمد مالیاتی دولت از ۳۰۰ میلیون ریال (۱۳۰۴) به ۲ میلیارد ریال (۱۳۲۰)
رشد صنایع کارخانه‌ای به ۳۵% تولید ناخالص داخلی
توسعه زیرساخت‌ها (احداث ۲۴ هزار کیلومتر جاده)
شکست‌ها:
فساد گسترده در میان درباریان
تمرکز ثروت در دست خاندان پهلوی
شکست پروژه‌های نمایشی مانند کارخانه قندسازی کهریزک
با شروع جنگ جهانی دوم، حکومت رضاشاه به سرعت سقوط کرد:
۳ سپتامبر ۱۹۴۱: اشغال ایران توسط متفقین
۱۶ سپتامبر: استعفای اجباری رضاشاه
۲۵ شهریور: تبعید به آفریقای جنوبی
موفقیت‌ها:
ایجاد دولت-ملت مدرن
تأسیس نهادهای آموزشی نوین
یکپارچه‌سازی سرزمینی
شکست‌ها:
عدم ایجاد طبقه متوسط مستقل
وابستگی به درآمدهای نفتی
سرکوب ظرفیت‌های مردمی