بازار در خاورمیانه نه‌تنها یک فضای اقتصادی، بلکه یک نهاد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است. از بازارهای باستانی بابل و شوش گرفته تا بازارهای سنتی اصفهان، دمشق و استانبول، این مراکز قلب تپنده شهرها محسوب می‌شدند. با گذر زمان، بازارها از فضاهای روباز و ساده به کاروانسراهای پیچیده، تیمچه‌ها و سرای‌های چندطبقه تبدیل شدند و در عصر جدید جای خود را به مراکز خرید مدرن دادند.
فهرست
در بین‌النهرین (عراق کنونی)، اسناد لوح‌های گِلی نشان می‌دهند که از ۳۰۰۰ ق.م مبادلات کالا در فضاهای عمومی صورت می‌گرفت. در بابل و اور، بازارها محل عرضه غلات، پارچه و فلزات بودند. این بازارها تحت نظارت پادشاه یا معابد اداره می‌شدند و به‌نوعی اولین مراکز سازمان‌یافته اقتصادی محسوب می‌شوند.
در دوران هخامنشی، شبکه‌ای از جاده‌ها و کاروانسراها به وجود آمد که امکان مبادله در بازارهای محلی را فراهم می‌کرد. در دوره ساسانی، بازارها علاوه بر تجارت داخلی، به مسیرهای بین‌المللی مانند جاده ابریشم متصل شدند. شهرهایی چون تیسفون مراکز مهم تجاری بودند که کالاهایی از چین، هند و روم در آن‌ها ردوبدل می‌شد.
با ظهور اسلام، بازار (سوق) به نهادی اجتماعی–اقتصادی تبدیل شد. پیامبر اسلام در مدینه بازاری را تأسیس کرد که بدون مالیات و در انحصار دولت بود تا رقابت آزاد ایجاد شود. در شهرهای اسلامی، بازارها در کنار مسجد جامع قرار داشتند که نشان‌دهنده پیوند اقتصاد و دین بود.
در قرون میانه، بازارهای بزرگ در شهرهای اسلامی مانند بغداد، دمشق، قاهره، اصفهان و استانبول شکوفا شدند. ویژگی‌های مهم آن‌ها:
معماری پیچیده با سراها، تیمچه‌ها و کاروانسراها.
تقسیم‌بندی بر اساس صنوف: مثلاً بازار زرگران، بازار مسگران، بازار فرش.
نقش اجتماعی و سیاسی: محل تجمع مردم، انتشار اخبار و حتی شورش‌های مردمی.
بازار معمولاً ستون فقرات شهر بود. خیابان اصلی بازار به مسجد جامع و کاخ حکومتی متصل می‌شد و از آن شاخه‌های فرعی به محلات و کاروانسراها می‌رسیدند. در واقع، ساختار شهر اسلامی بدون بازار ناقص بود.
بازارها تنها محل خرید و فروش کالا نبودند، بلکه فرهنگ‌ها، زبان‌ها و اندیشه‌ها نیز در آن‌ها مبادله می‌شد. سفرنامه‌نویسان اروپایی بازارهای خاورمیانه را مکانی پرهیاهو و رنگارنگ توصیف کرده‌اند که در آن می‌شد هم کالاهای هندی و چینی یافت و هم داستان‌هایی از هزار و یک شب شنید.
در ایران صفوی، بازار اصفهان یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بازارهای جهان بود که هنوز هم پابرجاست.
در امپراتوری عثمانی، بازار بزرگ استانبول (Grand Bazaar) با هزاران حجره نمونه‌ای بارز از بازارهای شهری شد.
با ورود قدرت‌های استعماری، بازارهای سنتی تحت فشار قرار گرفتند. کالاهای اروپایی وارد بازار شدند و رقابت با صنایع بومی را دشوار کردند. با این حال، بازار همچنان مرکز زندگی اجتماعی باقی ماند.
در نیمه دوم قرن بیستم، با توسعه شهرنشینی و ظهور سبک زندگی جدید، مراکز خرید مدرن (Shopping Malls) جایگزین بخشی از کارکرد بازارهای سنتی شدند. با این حال، بازارهای تاریخی همچنان به‌عنوان نماد هویت شهری و جاذبه گردشگری حفظ شدند.
امروز در شهرهایی مانند استانبول، تهران، دمشق و قاهره، بازارهای سنتی در کنار مراکز خرید مدرن فعالیت می‌کنند. گردشگران برای تجربه فرهنگ اصیل به بازارهای قدیمی می‌روند، در حالی که نسل جوان بیشتر به سمت مراکز خرید مدرن کشیده می‌شود.
بازارهای شهری خاورمیانه سه تحول اساسی را طی کردند:۱. بازار به‌عنوان نهاد اقتصادی اولیه در تمدن‌های باستانی.۲. بازار به‌عنوان نهاد اجتماعی–فرهنگی در قرون میانه اسلامی.۳. بازار به‌عنوان میراث فرهنگی و جاذبه گردشگری در دوران مدرن.
این روند نشان می‌دهد که بزار ها همواره انعکاس‌دهنده شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی زمان خود بوده اند.
از الواح گلی بابل تا پاساژهای مدرن دوبی، تاریخ بازارهای شهری در خاورمیانه نشان‌دهنده پیوند میان اقتصاد و فرهنگ است. بازارها نه‌تنها محل دادوستد کالا، بلکه قلب تپنده جامعه، سیاست و هویت شهری بودند. این میراث هنوز زنده است و در عصر جهانی‌سازی می‌تواند الگویی برای تلفیق سنت و مدرنیته باشد.