اختلاف ایران و افغانستان بر سر تقسیم آب رودخانه هیرمند دربیش از شش دهه گذشته حل نشده باقی مانده است. عکس ماهواره‌ای که از سوی شرکت خصوصی «پلانت» در اختیار اشپیگل انلاین قرار گرفته به طور آشکار نشان می‌دهد که رودخانه هیرمند در پشت سد کمال خان در جنوب شرقی افغانستان تا صدها کیلومتر لبریز از آب شده است. این ذخائر آب می‌تواند به کشاورزان نیمروز کمک کند که اراضی بایر خود را بار دیگر به زیر کشت ببرند.
سابقه تنش‌های آبی ایران و افغانستان
در سال ۱۳۵۱ خورشیدی، هنگامی که اختلاف ایران و افغانستان بر سر تقسیم آب هیرمند اوج گرفته بود و می‌رفت که دو همسایه را به صف آرائی نظامی در برابر یکدیگر بکشاند، هیائی به ریاست امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت ایران به کابل رفت و معاهده‌ای را با دولت افغانستان امضا کرد که در سال ۱۳۵۲ به تصویب مجلس شورای ملی ایران هم رسید.
رود هیرمند تا آن زمان در بخشی از مسیر خود مرز بین‌الملی ایران و افغانستان را تشکیل می‌داد. این مرز مورد تایید دو کشور نیز بود. هیرمند از کوه‌های بابا در هندوکش سرچشمه می‌گرفت و پس از طی ۱۱۰۰ کیلومتر به دریاچه هامون در سیستان می‌ریخت.
امضا و تصویب معاهده هیرمند اما در عمل تنها مدت کوتاهی تنش آبی ایران و افغانستان را خاموش کرد. حدود ۴۰ سال پیش، در سال‌های نخست انقلاب توافقنامه دیگری میان تهران و کابل به امضا رسید که به موجب آن باید در هر دقیقه ۱۵۶۰ متر مکعب از آب هیرمند به سمت ایران جاری می شد.
استفاده از آب هیرمند، علاوه بر تامین آب کشاورزی بخش‌هائی از سیستان می‌توانست به زنده ماندن دریاچه هامون نیز کمک کند که از سوی یونسکو به عنوان منطقه زیست محیطی حفاظت شده به رسمیت شناخته شده است. اما به دلیل ناآرامی‌ها و تغییرات سیاسی افغانستان نه تنها این توافق، هرگز به مرحله اجرا گذاشته نشد، بلکه طالبان در جریان خشکسالی میان ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۱ جریان آب هیرمند را به طور کامل به روی ایران بستند.
عوارض زیست محیطی قطع آب هیرمند
در همان سال‌ها، به دلیل خشکسالی در جنوب غربی ایران و بسته شدن جریان آب هیرمند، دریاچه هامون که از آن به عنوان ریه سیستان و بلوجستان یاد می‌شود به تدریج خشک شد و تاکنون نیز احیا نشده است. خشکی هامون سبب مرگ میلیون‌ها ماهی و پرنده شد و یک فاجعه زیست محیطی بزرگ آفرید.
افزایش وزش بادهای کویری همراه با توفان های شن یکی دیگر از عوارض فاجعه بار قطع جریان آب هیرمند و خشکی هامون بود. اما جمهوری اسلامی به این فاجعه طبیعی بی اعتنا ماند و پس از سرنگونی طالبان و ورود نیروهای بین‌المللی به خاک افغانستان نیز اقدام موثری برای حل این مشکل نکرد.
عکس ماهواره‌ای پلانت، دو شاخه پهناور از رود هیرمند را لبریز از آب نشان می‌دهد. اشرف غنی رئیس جمهوری پیشین افغانستان، پس از سال‌ها فعالیت ساختمانی شرکت‌های مختلف، سرانجام در ماه مارس سال ۲۰۲۱ سد کمال خان را به صورت رسمی افتتاح کرد. گنجایش ذخیره آب این سد تا ۵۰ میلیون متر مکعب برآورد شده و اعلام شده است که در اینجا یک نیروگاه برق آبی ۹ مگاواتی نیز به کار خواهد افتاد.
رگ حیات افغانستان
از رودخانه هیرمند به عنوان «رگ حیات افغانستان» نام برده می‌شود. این تمثیل با بهره برداری از سد کمال خان معنائی عینی خواهد یافت، زیرا می‌تواند منطقه خشک و غبارآلود نیمروز را سرسبز و بارور کند. بخش عمده آب‌های سطح الارضی افغانستان در رودخانه ۱۱۵۰ کیلومتری هیرمند جاری است و بهره برداری آن به کشاورزان افغانستان کمک می‌کند که فصل‌های بدون باران سال را نیز بدون نگرانی از سر بگذرانند، اما جنبه دیگر ماجرا، از دید ناظران بومی احتمال تشدید تنش میان ایران و افغانستان بر سر آب است. در تمام سال‌هائی که سد کمال خان در دست احداث بوده، ایران نتوانسته است سهم خود را از آب هیرمند دریافت کند و اکنون با بهره برداری از این سد، می‌تواند خواستار جبران گذشته شود. آنچه روش است، دریاچه هامون، به عنوان یکی از مهم ترین مائده‌های زمینی و زیست محیطی سیستان و بلوچستان بدون جریان آب هیرمند نمی‌تواند زندگی دوباره از سر بگیرد.
نگرانی تازه رهبران ایران
به نوشته نشریه آلمانی، رهبران ایران از هم اکنون دستخوش این نگرانی شده‌اند که با بهره برداری از سد کمال خان طالبان همه آب هیرمند را برای خود بخواهند و از جاری ساختن سهم ایران به سیستان خودداری کنند. در این صورت بروز درگیری‌های مرزی میان دو کشور قابل پیش بینی است.
در سال‌های دهه ۱۳۵۰ خورشیدی، اسدالله علم وزیر دربار محمدرضاشاه پهلوی که دارای اراضی کشاورزی پهناوری در خراسان و سیستان بود، در نزدیکی زابل سدی برای جمع آوری آب هیرمند ساخت تا بتواند اراضی خود را به صورت سیستماتیک آبیاری کند. اما افغانستان در آن زمان مسیر هیرمند را منحرف کرد. در نتیجه، دیواره این سدِ محلی به پلی برای عبور قاچاقچیان بومی تبدیل شد. آن‌ها به وسیله موتور سیکلت مواد مخدر و کالاهای قاچاق دیگر را از افغانستان به سیستان و بلوچستان می‌رساندند.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
اخبار جهان را با بارگیری اَپ ار.اف.ای دنبال کنید